Bosna Hersekteki Gazetecilik Alanında Osmanlı Türkçesinin Yeri: Vatan Gazetesi Örneği
Bosna Hersek’in zengin kültür mirası hakkında gerçek bir tablo oluşturmak için Osmanlı medeniyetinin mirası ve Osmanlı döneminde resmi dil olan Osmanlı Türkçesi meselesi çok önemlidir. Bu tarihimizin dönemine yeterli önem verilmediği için ve elimizde olan Osmanlıca yazıları yeterli araştırılmadığı için bu mesele daha büyük bir önem taşır. Devletin kurumlarında resmi dil olmasının yanında Osmanlı Türkçesi Osmanlılar Bosna Hersekten çekildikten sonra bile uzun zaman edebiyatta, bilim alanında, kültür ve dini programlarında ve gazetecilik alanında yer alıyordu. Osmanlı Türkçesinin en enterasan ve muhtemelen en az bilinen rolu Bosna Hersekteki gazetecilik alanında yer almasıdır.
İlk gazete Bosna Hersekte 19. yüzyılının sonlarında, Osmanlı Türkçesinin özellikle müslüman halkı arasında hala aktüel olduğu zamanda çıkar. 1866 yılında çıkmaya başlayan Bosna gazetesine ve ardından gelen Sarajevski cvjetnik, Neretva, Vatan ve Rehber gazetelerine baktığımızda Osmanlı Türkçesinde çıkan gazetelerin basımı 1866-1902 yıllar arasında olduğunu görürüz. Bu durum Osmanlı Türkçesinin ve Osmanlı Türkçesini okuyup yazan insanların Avusturya-Macaristan döneminde bile var olduğunu gösterir.
Ülkemizde gazeteciliğin geç uyanmasının sebebi basım malzemelerin ve uygun kadronun eksikliğinde ve bu konudaki tecrübesizlikte yatıyordu. Saraybosnada basım evi açması için Şerif Osman Paşa Belgrattaki Zemun semtinde yaşayan ve Alman kökenli olan İgnyat Sopron adlı bir tipograficiyi çağırmıştır. Sopron Osman Paşanın çağrısını kabul etmiş ve 1866. yılında Saraybosnada Sopronova Peçatnya (Sopronun basım evi) adlı ilk basım evini açmıştır. Saraybosnada basım evleri açıldıktan sonra öncelikle hala Osmanlı kültürü ve dilinin etkisi altında yaşayan müslüman halkı için eski Türkçe gazetenin yayımlanma gereği duyulmuştur. İşgal sırasındaki çatışmalarda kaybettiği Boşnak toplumunun güvenini kazanmak amacıyla Avusturya-Macaristan hükümeti eski Türkçe gazetelerin yayımlanmasına izin vermiştir. Osmanlı Türkçesinde çıkan gazetelerin arasında Vatan gazetesi ayrı bir yer almaktadır.
Vatan gazetesi dört sayfada tamamen Osmanlı Türkçesinde, Saraybosnada yayımlanmaya başlamıştır. Gazete ince kağıtta basılıyordu. Kağıdın boyutu ise küçüktü: 39 x 28 cm. 600-700 abonesi olduğu için gazete büyük bir ilgi duymuştur. Avusturya-Macaristan hükümetine tabi olduğu için gazete Avusturyalılar tarafından desteklenmiştir. Boşnakların gönlünü alarak Avusturya-Macaristan Devleti onların işgalı ve yeni hükümeti kabul etmelerini sağlamak istemiştir. Vatan gazetesi Boşnakların aydınları tarafından kurulmuştur. O dönemdeki aydınların birkaçı şunlardır: Mustafa Hilmi Haciomeroviç, reisül ulema, içişleri bakanı Mehmed beg Kapetanoviç Lyubuşak, Mustafa Hayrudin beg Fadilpaşiç, Mehmed Nezir, Ahmed Sabit, Sunullah Sokoloviç, avukat Yusuf Hakki Filipoviç, Ibrahim beg Başagiç, Mehmed Raşidagiç ve Mulaga Merhemiç. Bosna Hersekte Avusturyanın temsilcisi olan baron Kuçera da gazetenin yayımlanmasına katkıda bulunmuştur. Önceden Osmanlı döneminde Mostarda çıkan Neretva gazetesi için yazan Mehmed Hulusi Vatan gazetesinin başyazarı olmuştur. Vatan gazetesi şu bölümlerden oluşuyordu: İcmal-ı Ahval (dış haberleri), Telgraf Havadisleri, Havadis-i Dahiliyye (iç haberleri), Muharrerat ve Şetta. Gazete çeşitli güncel, dış ve iç konulardan bahsediyordu. Ayrıca ilanlar için kullanılmıştır. Vakıflar ve kültür mirası hakkında olan haberlerin gazetede ayrı bir yeri vardı. Vakıflar ile ilgili haber ve metinlerin kamuoyu oluşturma ve eski eserleri modern çağın anlayışıyla değerlendirme konusunda önemli bir işlevi vardı. İslam-Türk medeniyetinde büyük önemi taşıyan ve toplumun sosyal yapısında birlik ve beraberliğin oluşturulmasında önemli işlevi olan vakıfların sahiplenmesi ve toplumun bilinçlendirilmesi bakımından işgal altındaki Saraybosnada gazetecilik hayatını sürdüren Vatan gazetesi çok önemlidir. Ayrıca, işgal altındaki Bosna Hersekte vakıflar ve tarihi eserlerin kayıt altına alınması, bu eserlerin restorasyon ve kaçakçılığı, müze kurma çabaları, vakıflar ve tarihi eserleri hakkında halkın bilgilendirilmesi ile ilgili haberler Vatan gazetesinde yer alıyordu.
Vatan gazetesinde başlığın içinde şunlar yazılmıştır:
Şımdilik haftada bir defa cuma günleri çıkar ve her türlü mevvad-i hayriyyeden bahs eder ‘Vatan’ gazetesidir
Daha sonraki sayılarda ahval-i politika tamlaması ilave edilerek bu cümle genişletilmiştir:
Haftada bir defa çıkar ve ahval-i politika ve her türlü mevvad-i hayriyyeden bahs eder ‘Vatan’ gazetesidir.
Daha sonraki sayılarda ise ahval-i politika yerine ahval-i siyasiyye diye yazılmıştır:
Haftada bir defa çıkar ve ahval-i siyasiyye ile her türlü mevadd-i hayriyyeden bahs eder ‘Vatan’ gazetesidir.
Üstünde şunlar yazılmıştır:
–Şerait-i iştira vü i’lan-
Bosna ve Hersek için seneliği 5, altı aylığı 3, mahall-i saire için seneliği 7, altı aylığı 4 forinttir.
İ’lanatın beher satırında on ve tekerrürü halinde beş kraysar alınır.
Bir nüshası 10 kraysardır
-Matbaa ve mahall-i İdaresi-
Saray-Bosna’da Bentbaşındaki Evkaf İdaresi civarında altı numaralı hanedir. Agraz-ı şahsiyattan ari ve her türlü mebahis ve makalat-ı hayriyye-i umumiyye meccanen maa’t-teşekkür kabul ve derc olunur. Tab’ olunmayan mekatib iade olunmaz. Posta ücreti verilmemiş muharrerat kabul edilmez.
Gazetedeki son satır şudur:
Mehmed Hulusi
Vatan gazetesinin birinci sayısında şu satır da yazılmıştır:
Saray-Bosna Vilayet Matbaasında tab’ olunmuşturHH
Vatan gazetesinin önemi ve işlevine bakılınca bu gazetenin o dönemdeki diğer gazeteler ile birlikte Bosna Hersekteki modern gazeteciliğin öncüsü olduğunu söyleyebiliriz ve bu nedenle bu gazete daha çok araştırılmalı ve okur kitlesine tanıtılmalıdır.
Vatan gazetesi 12 Eylül 1884 yılından 2 Nisan 1897 yılına kadar çıkıyordu.
Nesib Vukovic
