Zeynep Işıl Hamziç   Boşnak Medya

Eskişehir ili kırsalı etnik yapısına ilişkin kayda değer bir literatür vardır. Eskişehir ili kırsal yerleşimine ilişkin en eski bilgi 1522 yılında yapılmış olan sayımlara dayandığını ve söz konusu sayımdan bugüne 163 köyün mevcut olduğunudur. Tunçdilek’in 1950’li yıllara dayanan tespitlerine göre Eskişehir köylerinin % 58’ini yerliler (Manav, Yörük ve Türkmen), % 42’sini göçmenler (Kafkasya, Kırım, Bulgaristan ve Romanya) oluşturur.

Buna göre Yerliler (Manavlar) 96 köyde, Yörükler 23 köyde ve Türkmenler 15 köyde;Bulgaristan muhacirleri 42 köyde, Tatarlar 30 köyde ve Çerkesler 24 köyde yaşamaktadırlar. Söz konusu yıllarda Eskişehir’in toplam 230 köyü bulunmaktadır. Tunçdilek, Eskişehir kırsalında yerleşik olan etnik yapıyı 6 gruba (Manavlar, Yörükler, Türkmenler, Tatarlar, Çerkesler ve Abazalar, Romanya ve Bulgaristan Muhacirleri) ayırır ve bunların yerleşimlerini üç zaman devresinde ele alır.

1. Devre: Kanuni Süleyman devrinden evvel –belki de XIII ila XV. asırlar arasında kurulup zamanımıza kadar intikal eden Yerli köyler veya eski yerleşme.XVIII. asrın sonu ile XIX. asrın başları arasında göçebe Yörük ve Türkmenlerin toprağa yerleşmesi.XIX. asrın başından XX. asrın başına kadar devam eden Muhacir yerleşmesi. Eskişehir’e dış göç yoluyla gelip yerleşen ilk göçmenler, Rus zulmünden kaçan Çerkes ve Abazalardır. Bunların 1860’lı yıllarda Eskişehir’e geldikleri tahmin ediliyor. Aynı yıllarda yine aynı nedenlerle Kırım’dan gelen Tatarlar için Eskişehir’de 8-10 kadar köy kurulmuştur.

1877-78 Rus Savaşı’ndan sonra hızlanan göç hareketiyle Kafkaslardan Çerkesler, Kırım’dan Romanya yoluyla Tatarlar ve Balkanlardan Arnavut,Boşnak,Pomak,Türk Muhacirler göç etmeye başlamışlar Kafkasya ve Kırım’dan yapılan göçler YY ın sonuna doğru sona ermiş.

Ancak Balkanlardan yapılan göçlerin önemli halkası 1912 Balkan Savaşlarının sonuna kadar devam etmiştir. 1950-51 Balkan göçlerinde yeni köyler açılmamış, gelenler mevcut köylere yerleştirilmiştir. Göçler yalnızca Eskişehir’in kırsalına olmamış özellikle şehir merkezi ciddi anlamda göç almıştır. O yıllarda sönük bir kasaba olan Eskişehir, bu göçlerden sonra hızla kalkınmaya başlamıştır.

Kırım Tatarlarıyla birlikte Anadolu’ya ve Eskişehir’e pek çok Nogay da gelmiş ve bir kısmı yeni köy kurup yerleşirken, bir kısmı da Kırım Tatarlarıyla birlikte yaşamıştır. Nogay göçleri 1860’lı yıllarda başlamış ve 93 Harbi sonrası 1890’lı yıllara kadar devam etmiştir.Eskişehir’de toplamda 2 köyün etnik yapısı yalnızca Nogaylardan oluşurken, bu köylerden başka 3 köyde daha Nogaylar yaşamaktadır.

Kafkaslardan Anadolu’ya Karaçay-Malkar göçlerinin ilk dalgası 1859-1864 yılları arasında
başlamıştır. Daha sonra 1885-1905 yılları arasında bir göç dalgası daha olmuş ve son olarak 1943-
1944 yıllarında topyekûn bir sürgün gerçekleşmiştir. Bu göçler sonucunda Türkiye’de yaşayan
Karaçay-Malkar sayısı 15000’e ulaşmıştır.Eskişehir’in Belpınar ve Gökçeyayla köylerindeki Karaçayların, 1898-1905 yılları arasındaki göçte yerleştikleri anlaşılmaktadır.

Eskişehir bölgesine yapılan iç göçlere ilişkin detaylı bilgi veren Doğru’ya göre II. Mahmud’un 1259/1843 tarihinde çıkardığı bir irade ile Anadolu Eyaleti’nde bulunan göçebe vergi haneleri toprak verilerek eyaletin çeşitli sancaklarına iskân edildi. Bu iskân sırasında göçebeler, Eskişehir köylerine de yerleştirildi. 1843 tarihli bu irade ile Osmanlı Devletinin kuruluşunda önemli rol oynayan Kayı Boyunun Karakeçili Aşireti de Hüdavendigar Vilayetinde iskân edildi.

Eskişehir, Kütahya, Emet, Tavşanlı, Banaz, Afyon, Karahisar, Aziziye, Sandıklı, Yenişehir, Söğüt,
Bilecik, İnegöl, Domaniç, Bursa, Gemlik, Nazilli, Salihli dolaylarına yerleştirildiler. Eskişehir kazasında 15 köyde 409 hane, 2193 nüfus; Seyitgazi nahiyesinde 18 köyde 462 hane, 2899 nüfus toprak verilerek yerleştirildi. Karakeçili Yörüklerin iskânı 1868’e kadar devam etti. İskân edildikleri köyler, genellikle eski köyler olmuş, yeni köyler kurulmamıştır.

Son dönem göçleri üzerinde çalışan Ertin ise, Eskişehir’de 1927-1990 arasındaki göç hareketliliğini incelediği eserinde, bu dönemdeki iç ve dış göçleri ayrıntısıyla vermiştir. Özellikle şehir merkezi göçlerin asıl mekânı olmuştur, bunun dışında sınırlı sayıda göçmen kırsala yerleşmiştir.  1945 yılındaki sayıma göre 80.030 olan nüfusun 26.874’ünü (%43) başka şehirlerde (Kütahya, Bilecik, Afyon vd.) doğanlar, 2553’ünü ilin başka ilçelerinde (Sivrihisar vd.) doğanlar ve 18.200’sini ise başka ülkede (Romanya vd.) doğanlar oluşturmaktadır. 1960’lı yıllarda Eskişehir’e en çok göç veren iller arasında Bilecik, Afyon, İstanbul, Bursa, Ankara, Kütahya, Konya, Balıkesir, İzmir, Adana ve Sivas başta gelmektedir. Yine bu yıllarda göç alınan yabancı ülkeler arasında Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Yunanistan ve Rusya başı çekmektedir. 1990’lı yıllara gelindiğinde ise Eskişehir’in göç aldığı iller arasına ağırlıklı olarak Erzurum, Diyarbakır, Malatya, Kocaeli ve Balıkesir illeri dâhil olmuştur ayrıca ülke dışından Eskişehir’e yapılan göçlerin tamamına yakını Bulgaristan’dan gerçekleşmiştir.

Dış göçmenlerin ilk yerleşmeleri hakkında  tespitler şöyledir:

“Göçmenlerin öncelikle, devlete ait “emlâk-ı Hümayun” çiftliklerine yerleştirildiğini görüyoruz.
Eskişehir’de göçmenlerin iskân edildiği başlıca çiftlik, “Eskişehir Çifteler Çiftlik-i Hümayunu”dur.
Çifteler Çiftliği’ne ilk muhacir iskânı 1832 gibi oldukça erken bir döneme kadar uzanmaktadır. Ancak, yoğun iskân faaliyetleri 1859 yılından sonra yaşanmıştır.1860 yılında çıkarılan irade ile hazinece istifade edilemeyen devlete ait çiftliklere göçmenlerin iskân edilmesi isteniyordu. Bu yıl içinde, Osmanlı Devleti’ne hicret eden Kırım göçmenlerinin bir kısmı, Çifteler Çiftliği’ne yerleştirildi”.

Eskişehir’e çok sayıda Rumeli ve Kafkas göçmeni yerleştirilip, bu göçmenlerin yerleştirildiği mahalle ve köylerin 1303 (1885-86) tarihli Bursa Salnamesinde kayıtlı olup  Sayıları 63’ü bulan bu köylerin toplam hane sayısı 4553 ve nüfusları 15.662’dir.

Eskişehir kırsalında sayıları az olmakla birlikte Gacallar ve Çıtaklar da bulunmaktadır.Kalafat-Uluçin’in Moşkov’dan aktardığına göre, Gacallar Peçenek ve Uz Türklerinin karışımıdır ama çoğunluğu Peçeneklere aittir. Ayrıca “Gacalların, Çıtakların ve Tülümenlerin ataları kuzeyden gelen Uz Türkleri, Bulgar Türkleri ve Peçenek Türkleridir. Gacal, Çıtak ve Tülümen Türkleri’nin yaşadığı bölgeler Bulgaristan ve Yunanistan yerleşim alanlarıdır. Osmanlının Rumeli’ye geçtiğinde karşılaştığı Türkçe konuşan halklar Uz Türkleri (Gagauzlar) ve Peçenek Türkleridir. Gacallar ve Çıtaklar ise Bulgar devletini kuran Bulgar Türklerinin Slavlaşmayıp kendi benliklerini koruyanlardır.” Gacal ve Çıtakların Eskişehir kırsalına ne zaman gelip yerleştikleri konusunda bir bilgiye rastlanmamıştır. Çıtaklar Yunanistan’dan, Gacallar ise Dobruca’dan gelmişlerdir. 
Eskişehir ili kırsalı etnik yapısına ilişkin olarak 1990’lı yılların fotoğrafını çeken Albek’in Türk Ansiklopedisi’nden yaptığı alıntıya göre 1990’lı yıllar itibariyle Eskişehir kırsalının etnik yapısı şöyledir:

Yerli köyler 283, göçmen köyleri 117, yerli halk ile göçmenlerin karışık olduğu köyler 20’dir. 1877-1916 yılları arasında Balkan ülkelerinden (Bulgaristan, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya) gelmiş olan göçmenler 73 köy oluşturmuşlardır. Kırım Kazan ve Kuzey Romanya’dan gelen göçmenlerin oluşturdukları köyler 29 kadardır. Kafkas göçmenlerinin kurduğu köy sayısı ise 16’dır.

Ayrıca Tarihi belgeler yanında saha araştırması yaparak Eskişehir’in kırsal etnik yapısı hakkında kaynak kişilerle görüşen Saraçoğlu, güncel etnik yapıya ilişkin önemli ipuçları verirler. Eskişehir ili kuzeydoğusundaki kırsal yerleşimlerin etnik yapısı üzerine bir saha çalışması yapan Saraçoğlu, araştırma sahasında yerli diyebileceğimiz 72 Manav, 2 Yörük, 2 Türkmen köyü, göçmen olarak 7 Kırım Tatarı, 4 Muhacir ve 2 Çerkes köyü, bunlardan başka etnik yapısı karışık olan 20 köy tespit etmiştir.

Etnik Yapı ve Hane Sayılarının İlçelere Göre Dağılımı

Alpu İlçesi
Alpu ilçesinde merkeze bağlı 29 köy/mahalle bulunmaktadır.

2. Beylikova İlçesi
Beylikova ilçesinde merkeze bağlı 22 köy/mahalle bulunmaktadır.

3. Çifteler İlçesi
Çifteler ilçesinde merkeze bağlı 22 köy/mahalle bulunmaktadır.

4. Günyüzü İlçesi
Günyüzü ilçesinde merkeze bağlı 17köy/mahalle bulunmaktadır.

5. Han İlçesi
Han ilçesinde merkeze bağlı 11 köy/mahalle bulunmaktadır.

6. İnönü İlçesi
İnönü ilçesinde merkeze bağlı 12 köy/mahalle bulunmaktadır.

7. Mahmudiye İlçesi
Mahmudiye ilçesinde merkeze bağlı 15 köy/mahalle bulunmaktadır.

8. Mihalgazi İlçesi
Mihalgazi ilçesinde merkeze bağlı 5 köy/mahalle bulunmaktadır.

9. Mihalıççık İlçesi
Mihalıççık ilçesinde merkeze bağlı 50 köy/mahalle bulunmaktadır.

10. Odunpazarı İlçesi
Odunpazarı ilçesinde merkeze bağlı 49 köy/mahalle bulunmaktadır.

11. Sarıcakaya İlçesi
Sarıcakaya ilçesinde merkeze bağlı 9 köy/mahalle bulunmaktadır.

12. Seyitgazi İlçesi
Seyitgazi ilçesinde merkeze bağlı 47 köy/mahalle bulunmaktadır.

13. Sivrihisar İlçesi
Sivrihisar ilçesinde merkeze bağlı 65 köy/mahalle bulunmaktadır.

14. Tepebaşı İlçesi
Tepebaşı ilçesinde merkeze bağlı 55 köy/mahalle bulunmaktadır.

Değerlendirme ve Sonuç
Eskişehir ili kırsalı güncel etnik yapı, yukarıda vermiş olduğumuz tablolara göre toplam 40 unsurdan oluşmaktadır. Bu unsurlar 4 bölüğe ayrılmıştır.

1. Asıl etnik yapıyı teşkil edenler (AEYTEU); Manavlar, Yörükler, Türkmenler ve Türkler.

2. Dış göç yoluyla gelen Türk kökenli unsurlar (DGYGTKU); Acemler (İran Azerileri),Terekemeler, Karaçaylar, Nogay Tatarları, Kazan Tatarları, Kırım Tatarları, Muhacirler, Çıtaklar ve Gacallar.

3. Dış göç yoluyla gelen Türk kökenli olmayan unsurlar (DGYGTKOU); Araplar (Mısır, Suriye), Torbeşler, Pomaklar, Romanlar, Arnavutlar, Boşnaklar, Şapsığlar, Kabardeyler,Bjeduhlar, Besleneyler, Abazalar ve Çerkesler.

4. İç göç yoluyla gelen unsurlar (İGYGU)

4.1.Dadaşlar (Erzurum’dan gelen Türk kökenliler kendilerini bu şekilde tanımlamışlardır),Kürtler (Şanlıurfa, Doğubeyazıt, Tunceli, Erzurum, Erzincan, Malatya, Sivas, Ağrı, Muş, Siirt, Kars, Adana, Diyadin, Sarıkamış, Van, Diyarbakır, Haymana, Taşlıçay, Mardin, Elazığ, Ergani, Elbistan, Kağızman ve Adıyaman), Araplar (Şanlıurfa, Mardin ve Diyarbakır) ve Zazalar(Tunceli, Erzincan, Diyarbakır ve Elazığ). Göç edilen yerlerle ilgili bilgi, yalnızca il veya ilçe düzeyinde alınmıştır.

4.2. Etnik kimliği -anket verilerine göre- şehir adına dayalı olarak tespit edilenler; Adanalı,Konyalı, Kırşehirli, Afyonlu, Göynüklü, Zonguldaklı, Samsunlu, Bolulu, Giresunlu, Artvinli, Rizeli, Trabzonlu. Bu şehirlerden göç edenlere ait olası farklı ve detaylı etnik unsur bilgisi yetkililerce verilmemiştir.
Eskişehir ili kırsalı güncel etnik yapısını oluşturan unsurlar içerisinde asıl yapıyı teşkil edenler toplam 46508 hane ile en kalabalık olanıdır. Dış göç yoluyla gelen Türk kökenliler toplam 7188 hane ile ikinci sırayı alırken iç göç yoluyla gelen unsurlar 3385 hane ile üçüncü sıradadır.

Dış göç yoluyla gelen Türk olmayan unsurlar ise 1744 hane ile son sırada yer alır. Bu bilgiler muhtarlar ve belediye yetkililerinden alınmıştır.Eskişehir kırsalı güncel etnik yapısını oluşturan dört temel unsur; Manavlar, Yörükler, Türkmenler ve Türklerdir. Bu dört etnik unsur içinde çoğunluğu Manavlar teşkil eder.
Manavlar, Eskişehir’in kuzey, doğu ve batı bölümlerinde yerleşmiş iken, Yörükler batı, kuzey-batı
ve kısmen iç bölümde yer alır. Türkmenler çoğunlukla iç bölümde bulunurken Türkler ise iç bölgedeki bir köyde (Doğançayır) yaşamaktadır.Eskişehir’e farklı dönemlerde göç etmiş Türk kökenli dokuz etnik unsur tespit edilmiştir.
Bunlardan Karaçaylar, Kırım Tatarları, Kazan Tatarları, Nogay Tatarları ve Muhacirler pek çok köyde yerleşikken Acemler (İran Azerileri), Terekemeler, Gacallar ve Çıtaklar ise yalnızca birer köyde ikamet etmektedirler.

Eskişehir’e dış göç yoluyla gelen Türk kökenli olmayan etnik unsurlar şöyledir. Bunların bir kısmı Çerkes, Şapsığ, Kabardey, Bjeduh, Besleney ve Abaza gibi adlarla anılan farklı Çerkez unsurları; diğer bir kısmı da Arap, Torbeş, Roman, Pomak, Arnavut ve Boşnak unsurlarıdır.

İç Göç Yoluyla Gelen Unsurlar

Eskişehir’e farklı illerden göç eden 14 etnik unsur tespit edilmiş ve büyük bir kısmını da Kürtler oluşturmaktadır.

1. Asıl etnik yapıyı teşkil eden unsurlar
1.1. Manavlar (1)
1.2. Yörükler (2)
1.3. Türkmenler (3)
1.4. Türkler (4)

2. Dış Göç yoluyla gelenler
2.1. Türk kökenli unsurlar
2.1.1. Muhacirler (5)
2.1.2. Kırım Tatarları (6)
2.1.3. Kazan Tatarları (7)
2.1.4. Nogay Tatarları (8)
2.1.5. Karaçaylar (9)
2.1.6. Terekemeler (10)
2.1.7. Acemler (11)
2.1.8. Gacallar (12)
2.1.9. Çıtaklar (13)

2.2. Türk kökenli olmayan unsurlar
2.2.1. Çerkesler ve diğer Çerkes unsurları
2.2.1.1. Çerkesler (14)
2.2.1.2. Abazalar (15)
2.2.1.3. Besleneyler (16)
2.2.1.4. Bjeduhlar (17)
2.2.1.5. Kabardeyler (18)
2.2.1.6. Şapsığlar (19)
2.2.2. Boşnaklar (20)
2.2.3. Arnavutlar (21)
2.2.4. Pomaklar (22)
2.2.5. Torbeşler (23)
2.2.6. Romanlar (24)
2.2.7. Araplar (25)

3. İç göç yoluyla gelenler
3.1. Kürtler (26)
3.2. Dadaşlar (27)

3.3.Trabzonlular (28)
3.4. Rizeliler (29)
3.5. Giresunlular (30)
3.6. Artvinliler (31)
3.7. Bolulular (32)
3.8. Samsunlular (33)
3.9. Zonguldaklılar (34)
3.10. Göynüklüler (35)
3.11. Afyonlular (36)
3.12. Kırşehirliler (37)
3.13. Konyalılar (38)
3.14. Adanalılar (39)

Kaynak: dergipark.gov.tr  ERDOĞAN BOZ – SEMRA GÜNAY AKTAŞ