20 Kasım 1943 Sancak şehri Plyevlya’daki (Taşlıca) ZAVNOS’ta (Zemaljsko Antifašističko Veće Narodnog Oslobođenja Sandžaka / Sancak Bölgesel Antifaşist Halk Kurtuluş Meclisi) özerkliği kabul edilen Sancak’tan bu hakkı nasıl geri alındı ?

Sancak Halkın Kurtuluşu Ulusal Anti-Faşist Konseyi (ZAVNOS) 20 Kasım 1943’te Pljevlja’da (Taşlıca) kuruldu. Kurucu meclise 252 delege katıldı ve 62 meclis üyesi seçilerek “Sancak Özerkliği”nin oluşturulmasına karar verildi. Bu meclis yasal olup, Komünist Yugoslavya’nın kuruluşunda önemli bir rol oynamıştır.

Bir yıl önce, Karadağ’daki partizan hareketinin liderleri Milan Peruniciç ve Arso Jovanoviç, Sancak’taki partizan komutanları Rifat Burcoviç-Trşo, Vladimir Knezeviç-Volodja ve Tomas Ziziç’in tasfiyesine yönelik bir plan hazırlamışlardı. İşin ilginç tarafı bu komünist partizanlar, faşist Çetnik’lerle işbirliği içinde kriminal tasfiye planlarını gerçekleştiriyorlar. Rifat Burcoviç-Trşo, öğrenciliğinden beri Yugoslavya Komünist Partisi’nde görev yapmış ve savaş döneminde partizan üst derece yöneticiliğine yükselmişti. Kurulacak olan Komünist Yugoslavya Devleti içinde Sancak’ın özerk bir bölge olması için çalışmış ve bu fikirleri yüzünden de öldürülmüştür.

 

Tito’nun çıkardığı af sonucu 1943’te Çetniklerin partizanlara ilk toplu transferi başlamıştı. Ancak Sancak Boşnakları, güvendikleri ve kendilerini koruyan tek askeri yapıya bağlı kalırlar, o yapı da “Boşnak Savunma Ordusu” diğer adı ile “Müslüman milisler” idi. Çünkü sivil halk her iki taraftan da saldırılara uğruyordu.

AVNOJ (Antifašistička Viječ Narodne Odbrane Jugoslavije / Yugoslavya Antifaşist Halk Savunması) ve diğer anti-faşist konseylerin kurulmasından sonra Sancak’ta Ulusal Kurtuluş Savaşı içinde özerk bir birim oluşturma fikri ortaya çıktı. Bu fikrin sahipleri, Sancak Boşnaklarının partizan hareketine yönelmelerinin tek yolunun bu olduğunun farkındaydılar.

Bu fikrin açık muhalifleri, Moşe Piyade, Edvard Kardely, Milan Peruniçiç, Arso Jovanoviç, Aleksandar Rankoviç ve Rade Pribiçeviç, ZAVNOS’un kurulmasına izin verecekleri ve Sancak Boşnakları Ulusal Kurtuluş Savaşı’na (Narodno Oslobodilačka Borba – NOB) döndürdükten sonra onu ortadan kaldıracakları bir stratejiye başvuruyorlar.

ZAVNOS’un Sancak Özerkliği veya “Sancak Partizan Özerkliği” sadece 16 ay sürdü. Sancak Özerkliği’nin kaldırılması kararı 24 Şubat 1945’te AVNOJ’da alındı. Aynı yılın 29 Mart’ında Novi Pazar’da doğrulandı. Aynı zamanda kısa süren ZAVNOS’un son oturumuydu. 29 Mart 1945’te Novi Pazar’da, “Sancak Özerkliği’nin anlaşmalı tasfiyesi” girişimini sunanlar: Moše Pijade, Edvard Kardelj, Rade Pribičević ve Milan Peruničić, böylece suç planlarını sonuna kadar uygulamışlardır. ZAVNOS meclis üyelerinin bir bölümünün, bunun esasen bir sahtekarlık olduğunu açıkça belirttikleri nedenlerle son oturuma katılmadığını belirtmek önemlidir.

Sancak, Sırbistan ve Karadağ arasında bölünmüştür.

Sancak’ın özerkliğini engellenmesi planının en önde gelen isimlerinden biri olan Moşe Piyade, daha sonra Sancak’taki tüm camilerin yıkılması talebiyle bir adım daha ileri gitmişti. Oysa, savaşta Boşnakları partizanların yanına çekmek için Osmanlı Türk Devleti’ne Yahudilerin İspanya’dan kovulduktan sonra kabul edilip Bosna’ya yerleştirilmiş olmalarına teşekkür etmişti.

Sancak Boşnaklarına en büyük kötülükler, devlet başkanı Tito’nun yardımcısı, içişleri bakanı ve Ulusal Güvenlik Dairesi (OZNA) başkanı olarak görev almış, Tito ve Edvard Kardely’den sonra Yugoslavya’nın üçüncü güçlü adamı olan Aleksandar Leka Rankoviç’in yönetimi sırasında yapıldı. Boşnaklar Sancak’ta büyük zulümler yaşadı ve Türkiye’ye yeni bir göç dalgası başlatıldı.

Kaynak: Džemail Halilagić, “Sandžak bez Bošnjaka-velikosrpski zločinački plan” kitabı..