Zeynep Işıl Hamziç Boşnak Medya
19. yüzyılda Rusya’nın uyguladığı yayılmacı politikaların neticesi olarak Düzce’ye Kafkasya, Balkanlar ve Kırım’dan göç- menler iskân edilmiştir. Bunun nedeni buranın diğer Osmanlı şehirlerine göre daha az nüfus yoğunluğuna ve verimli arazilere sahip olmasıdır. Yapılan göçlerin sonucunda bölge nufusunun %45’i göçmenlerden meydana gelmiştir.Bölgeye göçmenler genelde toplu olarak yerleştirilmiştir. Toplu iskân, gelen göçmenlerin ilk dönemlerde Osmanlı dil ve kültürüne uyumda sorunlar yaşamasına neden olmuştur. Toplu olarak yerleştirilenler kimliklerini koruyabilmişken, karma olarak yerleştirilenler iskân edildikleri bölgelerin kültürüyle kaynaşmışlardır.
Bölgenin Anadolu ve İstanbul arasında geçiş noktası olması bölgeye Karadeniz bölgesinden iç göçlerin yapılmasına neden olmuştur.
19. yüzyılda Osmanlı genel nüfusu azalırken daralan Osmanlı sınırları içerisindeki Müslüman Türk nüfus kaybedilen topraklardan gelen göçlerle artış kaydetmiştir. 1844’lerde Osmanlı genel nüfusu 35 milyon civarında iken kaybedilen topraklar ve göçler nedeniyle 1914’te toplam nüfus 18 milyon civarına inmiştir . Osmanlı Devleti, savaş ve antlaş- malar yoluyla kaybettiği yerlerdeki varlığını sürdürmek gayesiyle insan hakları ve azınlıklar statüsüne dayanarak Türkiye sınırları dışında kalan Müslümanları himaye etmeye çalışmışsa da Anadolu ve Balkanlar’a yine de birçok göç yapılmıştır. Evlerini, akrabalarını, yurtlarını terk
eden bu insanların göç etmesinin en önemli nedeni Müslüman halka uygulanan dini baskılar ve Ruslaştırma siyasetinden kaynaklanan sıkıntılardır.
Nitekim bunlar sadece topraklarından ayrılmakla kalmamış, bir kısmı taşınmaz mallarını değerinin altında elden çıkarmak zorunda kalmış bir kısım taşınmazlara da Rus hükümeti tarafından el konularak mağdur edilmiştir. Göçmenlerin istikamet olarak Osmanlı ülkesine yönelmelerindeki en önemli neden ise hiç kuşkusuz iki toplumun ortak noktası olan İslâm olgusudur. Yapılan göçlerde göçmenler önce Karadeniz’in
kuzey limanlarında toplanmış, daha sonra buralardan gemilerle iskân edilecekleri yerlere taşınmışlardır.
Anadolu’nun muhtelif bölgelerine yapılan göçlerle ilgili bir takım özel ve genel çalışmalar yapılmışsa da Düzce’ye yapılan göçleri etraflı olarak inceleyen herhangi bir çalışma bulunmaması bu alanda eksikliğe neden olmaktadır.
Bu çerçevede bu araştırmanın amacı Düzce’nin göçmen iskânı için niçin tercih edildiğini, Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür ilkesi çerçevesinde nüfus açısından her milletten insanı barındıran ve bu nedenle Sefîne-i Nûh olarak tanımlanan Düzce’nin sosyo-kültürel haritasını ve Düzce’de 19. YY
sonlarında meydana gelen sosyal ve kültürel gelişme ve değişmeyi ortaya koymaktır. Böylelikle Düzce’nin ve Anadolu’nun sosyo-kültürel tarihine bir katkı sağlanacak ve kentin 19. yüzyıl ortalarındaki sosyal ve kültürel durumunun yüzyılın sonundaki yeni ve dinamik yapısı ortaya konacaktır. Bu olguyu objektif bir şekilde ortaya koyabilmenin en gerçekçi yolu bölgeye XIX. yüzyılda yapılan göçlerin incelenmesi ile ortaya çıkacaktır.
Düzce’ye İskanın Nedenleri
Osmanlı Devleti muhtelif nedenlerle yer değiştirmek isteyen muhtelif millet, aşiret ve cemaatleri toplu olarak değil dağınık olarak iskân etmeye çalışmıştır. Bunun nedeni bölgelerde meydana gelecek olası ötekileşmelerin önüne geçmek ve göçmenleri Osmanlılık şemsiyesi altında birleştirmektir.
Devletin göçmenleri Düzce’ye iskân etmesindeki en önemli neden bölgenin fiziki ve demografik yapısıdır. 23 Kasım 1913 tarihli Anadolu’da Tanin gazetesinde Düzce bölgesi anlatılırken bölgenin ova tabanına sahip, ulaşımı kolay bir geçiş bölgesinde bulunduğu, arazisinin son derece geniş, ormanlık bir
yapıya sahip olduğu vurgulanmıştır . Düzce’de birçok göç-men köyü kurulmuştur.
Mesela Akçakoca’da bulunan Armutlu (Hemşin), Çiçek Pınarı (Şipir), Melen Ağzı, Davut Ağa (Acı Elma), Dilaver, Esma Hanım, Doğancılar, Döngelli, Edilli, Fakıllı, Göktepe, Hasan Çavuş (Çerkez Köy), Kalkın (Topuz), Karatavuk, Kirazlı, Kurugöl, Kurukavak, Tahirli, Tepeköy, Uğurlu (Meze), Yenice ve Yeşilköy adlı
köyler 19. yüzyılda Kafkasya’dan gelen Çerkez ve Gürcü göçmenlerle Karadeniz’in Artvin, Hopa, Ardeşen, Ordu, Giresun ve Hemşin gibi yerlerinden göçen insanlar tarafından kurulmuştur .
Düzce’de Yaşayan Halklar Düzce Kazası’nda yaşayan insanlar belgelerin ifadesiyle kendi diniyle mütedeyyin lisanıyla mütekellim bir halktır. Bölgede yaşayan halklardan hiçbirisi örf, adet ve geleneklerini terk etmemiştir. 1844 yılı sayımında bölgede yaşayan insanların tamamına yakını Türk ve İslâm iken Kafkasya vb. yerlerden yapılan göçlerle bölgenin etnik yapısında bazı değişmeler gerçekleşmiş ve Düzce belgelerin ifadesiyle millet çeşidi olarak adeta Sefîne-i Nûh’a1 dönüşmüştür. Göçmenler özellikle ilk geldiklerinde Türklere, Türk Hükümeti’ne hatta Osmanlılığa yabancı kalmıştır. Bunun muhtemel nedeni Çerkez ve
Abazaların bölgeye göç ettiklerinde bölgenin yerli halkı olan Türk unsuru arasında iskân ettirilmemesi ve bunlar için ayrı köyler oluşturulmasına izin verilmesidir.
Nitekim Düzce’de Sultan Abdülmecid ve Abdülaziz zamanlarında Kafkasya’dan, Doğu Karadeniz’den, Doğu Anadolu’dan, Rumeli’den gelen göçmenlerle yeni mahalleler kurulmuştur.
Bölgeye yapılan göçlerin bir sonucu olarak nüfus 1894 yılında 31876 kişi iken, 1897 yılında 38406 kişiye,3
1906-1907 yıllarında 58755 kişiye yükselmiştir.Nüfus 1341 (1925) yılında ise 52630’a düşmüştür.
Türk: 24723 42,08% 35,75%
Çerkez : 9813 16,70% 14,19%
Abaza : 6914 11,77% 10,00%
Rumeli Muhâciri : 4891 8,32% 7,07%
Tatar : 1242 2,11% 1,80%
Kürd : 747 1,27% 1,08%
Laz ve Gürcü : 3225 5,49% 4,66%
Ordulu : 6405 10,90% 9,26%
Boşnak: 90 0,15% 0,13%
Kıpti Müslüman : 705 1,20% 1,02%
Toplam 58755 100,00% 84,96%
Düzce’de Konuşulan Diller ve Dini Durum
Çerkez ve Abazalar, Khabze adı verilen toplumun her alanını düzenleyen gelenekleri, geleneklerine olan sıkı bağlılıkları ve tamîm-i maârif hususunda davranmaları nedeniyle Türkçe konuşmaya ve Türkçe kitaplara pek alışamamışlardır. Bu nedenle sosyal kurallarında kesinlikle hiçbir değişiklik meydana gelmemiştir.
Buna ek olarak Çerkezlerin acı verici bir yakın geçmişe sahip olması birbirlerine daha sıkı bağlı ve kendi
Muhâcirûn Komisyonu
Reis Hamdi Bey
Üye Ahmed Efendi
Üye Ali Osman Efendi
Nüfus Memuru İbrahim Efendi
Katib Ferhad efendi
b) Muhâcirlerin Karşılaştığı Sorunlar:
Silistre Valiliği’ne gönderilen ve Kırım göçmenlerinin iskân esaslarını belirleyen tâlimatnâmeye göre
göçmenler:
Din ve mezheplerine bakılmaksızın kabul edilecekler,
Kesin iskân edilinceye kadar civar köy ve kazalarda geçici olarak barındırılacaklar,
Masrafları devlet tarafından karşılanacak,
Kesin iskân sırasında zengin olanları evlerini kendileri yapacak, olmayanlarınki
ise devlet tarafından yaptırılacak,
Ziraat yapacaklara imkan sağlanacak ve tohumluk verilecek,
Göçmenlerden belli bir süre vergi tahsil edilemeyecek ve askere alınmayacaklar
Bu talimatnamede belirtilen hususların hemen hemen aynısı Kastamonu Vilayeti’ne bağlı Düzce kazasında iskân edilen muhâcirler üzerinde de uygulanmıştır.
1. İzin: Osmanlı Devletinde göç veya seyahatlerde kişilerin mutlaka izin alması gerekmektedir. Bir kazadan bir diğer kazaya gidebilmek için 2 ay süreli geçerliliği olan mürur tezkiresi alındığı gibi , ülke dışından yapılan göçlerde de ilgili birimlerden izin almak gerekmektedir.
2. İskan Yeri: Göçmenler bir bölgeye iskân edileceği zaman ilkönce iskân yapılması düşünülen sancağa merkezden bir yazı gönderilerek sancak dâhilinde muhacir iskân edilecek arazi olup olmadığı konusunda bilgi alınmıştır.Şayet yanıt olumlu olursa iskân edilecek yerlerde keşif çalışmaları yapılmıştır. Bolu Sancağı’nın Karadeniz sahilinde bulunan kazaları dağlık olduğundan buralara (Dirgene, Devrek, Yılanlıca, Hisarönü, Alaplı, Akçaşehir, Ereğ- li) iskân hususuna pek sıcak bakılmamıştır.Göçmenlerin kendi aralarındaki uyuma karşın diğer göçmenlerle uyum sağlayamadıkları, hatta karma iskânı kabul etmeyerek yöneticilere muhalefet ettikleri de görülmüştür.
Arazi Tahsisi ve Arazilere Müdahale Sorunu:
Osmanlı Devleti’nde muhacirlerin her bir hanesi için muhtelif miktarlarda arazi tahsis edilmiştir. Bölgeye yerleştirilen Çerkez muhacirler için 90 dönüm,21 Kırım muhâcirleri için 25 dönüm arazi ayrılmıştır, arazilerin uygunluğu konusunda bilirkişinin görüşleri dikkate alınmıştır.
Yerli Ahalinin Müdahaleleri:
Göçmenlerin iskân edildiği arazilere zaman zaman yerli ahali veya mahalli hükümet tarafından müdahale edildiği görülmektedir. Mesela Düzce’nin Uzun Mustafa köyüne iskân edilmiş olan Kafkasya muhacirlerinin ellerinde bulunan bazı arazilere bölgede yaşayan yerli ahali tarafından müdahale edilmiş, Zekeriya adlı kişi vilayete (Kastamonu) bir arzuhal vererek arazilerine yerli ahalinin müdahalesinin önüne geçilmesi ve tapularının verilmesi konusunda gerekenlerin yapılmasını istemiştir (5 Mayıs 1887).
Mahalli Hükûmet Mensuplarının Müdahaleleri:
Göçmenlere tahsis edilen araziler mahalli hükümet temsilcileri tarafından da suistimal edilmiştir.
Bölgede bulunan mahalli hükümet temsilcilerinin göçmenlerle ilgili yaşanan sorunlarda yerli ahali lehine kararlar aldıkları görülmüştür.
Hamidiye köyüne iskân edilen Kafkasya kökenli göçmenlerin köy civarında kullandıkları meranın mahalli hükümet tarafından satılmaya kalkışılması,Batum muhâciri Mehmed Abdullah adlı kişiye tahsis edilen arazinin Tapu Katibi Mustafa Efendi tarafından zapt edilmesi ve Mehmed Abdullah’ın ailesiyle beraber ortada kalmasıyle ilgili dilekçesi bu konuda yaşanmış bir örneği gösterir niteliktedir. Yine Kiremid Ocağı ve Uzun Mustafa köyleriyle Düzce Kasabası arasındaki arazi, muhacirlerle yerli ahali arasında sorun olması üzerine mahkemeye taşınmıştır. Ancak mahkeme bu sınır sorunu hakkında herhangi bir karar vermediği halde arazinin Uzun Mustafa Köyü ahalisine tahsisi konusunda mahalli hükümet tarafından bir mazbata hazırlanmıştır. Bunun üzerine durum Kiremid Ocağı Köyü’nden Hüseyin Hüsnü adlı kişi tarafından şikayet edilmiştir (12 Ocak 1895).
Vergi Muafiyeti Sorunu:
Muhacirlere devlet tarafından muayyen bir süre vergi muafiyeti tanındığı halde zaman zaman mahalli yöneticilerin göçmen unsurlardan vergi talep ettikleri de görülmüştür. Bu durumlarda da göçmenler her zaman hukuka başvurabilmiş ve haklarının iadesi için ilgili mercilerden talepte bulunabilmiştir.
1. Çerkez Muhâcirler :
Kafkasya’nın yerli halkı Çerkezler de Düzce’ye göçmüşlerdir. Bugün Düzce’de Çerkez ve Abazaların yaşadığı belli başlı 86 adet köy bulunmaktadır, bk. http://www.dkkkd.org.
Düzce kazası meclisince hazırlanan 22 Haziran 1864 (17 Muharrem 1281) tarihli mazbataya göre Düzce’ye bu tarihe kadar iskân edilen Çerkezlerin sayısı 4000’i aşkın nüfustan meydana gelen 500 haneye tekabül
etmektedir. Bu nedenle Düzce ile mülhâkâtı olan Üskübü ve Gümüşâbâd bölgelerinde geçici olarak bile muhacir iskân edilecek yer kalmamıştır (19 Temmuz 1864). Bununla beraber daha sonraki tarihlerde bölgeye kaçak yollarla muhtelif sayıda iç göçün veya resmi kanallardan dış göçlerin gerçekleştiği görülmektedir. Nitekim 1907 yılında Düzce’de Çerkezlerin sayısı 9813’e yükselmiştir. Bu haliyle esas unsur Türklerden sonra bölgenin 2. büyük halkı olan (%14,19) Çerkezlere ait gözükmektedir.
Han ve Besni Kabilelerinin İskanı:
Çerkez Han ve Besni kabileleri evvela Düzce’de iskân edilmişlerse de birtakım sorunlar çıkması üzerine,
63 haneden ibaret olan Besni kabilesinin31 Düzce kazasında, 24 haneden
ibaret olan Han kabilesinin ise Üskübü kazasında iskân edilmelerine karar
verilmiştir. Bu duruma kabile mensupları da rıza göstermiş ve bulundukları
yerde hanelerini inşa etmeye başlamışlardır. Ancak daha sonra kabile
reisleri duruma kanaat etmeyerek Develi köyü arazisini inceleyerek buranın
yerleşimleri için uygun olduğunu, hatta bölgede yaşayan ahali uhdesinde
bulunan bazı tarlaların bile kendilerine verilmesi konusunda ısrar
etmişlerdir. Kabile mensuplarının çoğu bulundukları yerde misâfireten
sakin olup bulundukları yerde mutasarrıfan iskân etmeye dahi razı iken,
reisleri bu tür görüşlere karşı gelerek kabile mensuplarının bu tür çözümlere
razı olmaması gerektiğini gündeme taşımışlar, hatta muhacirler tarafından
yapılan hanelerin inşasını terk etmeleri konusunda onları yönlendirmişlerdir.
Ancak görevliler tarafından yapılan tahkikat neticesinde reislerin
bu davranışındaki asıl amacın zaman geçirerek devletten yevmiye almak
olduğu anlaşılmıştır. Bu olay üzerine durum Meclis-i Tanzimat’a bildirilmiş
ve Meclis-i Tanzimat bölgede iskân edilen muhacirlerin başka yerlere
gitmek istemesi durumunda kendilerine yevmiye ve mekârî verilmeyeceği
hususunu karara bağlamıştır.
Han ve Besni Kabilelerine Hane İnşası:
Düzce ve Üskübü kazalarında iskân edilmesine karar verilen Han ve Besni kabilelerine hane inşa edilerek bölgeye yerleşmelerinin sağlanması için ferman çıkarılmıştır. Bu çerçevede Üskübü kazasında iskân edilen Han kabilesinin hanelerinin inşasına başlanmışsa da Düzce’ye iskân edilen Besni kabilesine hane inşa edilmesi konusunda bazı sıkıntılar yaşanmıştır. Bunun üzerine Besni kabilesi reisi Bişmâf, imamları İshak Efendi ve tercümanları Mirza Bey Der-saadet’e giderek haneler konusunda yaşadıkları bazı hoşnutsuzlukları dile getirmişlerdir. Bu kişiler Düzce’ye döndükten sonra Besni kabilesi için inşa edilecek hanelerin de Han kabilesine inşa edilecek haneler ayarında olması yönünde adım atılmıştır. Besni kabilesi Düzce kaza sınırları içerisindeki Develi Kabri ve Muncurlualtı denen yerlere yerleştirilmiştir.33 Düzce ve Üskübü kazalarında iskân edilen Çerkez muhâcirler için 1862 yılında hane inşasına devam edilmiş ancak masraflar için gerekli para Bolu kaymakamı tarafından ödenmemiştir. Bunun üzerine konuyla ilgili bir inceleme başlatılmıştır.Şabsığ Kabilesinin Yerleşimi: Şabsığ kabilesi belgelerde Şabsığ adı yanında Şebsi olarak da tanımlanmıştır. Kabilenin reisi olarak Adil Giray Bey’in adı geçmektedir. Adil Giray Bey’in vefat etmesi ile beraber ona mensup olan Şebsi kabilesinin Düzce kazasında iskân edilmesi için ne şekilde hareket edileceğine ilişkin Bolu kaymakamlığı ve Muhâcirîn Komisyonu riyaseti arasında yazışmalar yapılmıştır.
Kabileye mensup 22 kişi Ankara üzerinden Bolu sancağına oradan da Düzce kazasına yerleştirilmiştir. Bu kişilerin Düzce’ye iskân konusunda ısrar ettikleri gözlenmektedir. Bunun nedeni olasılıkla Düzce’de akraba
veya aynı kabile mensuplarının bulunmuş olmasıdır.Akrabalık bağlarının güçlü olması daha sonraki yıllarda da bölgeye göçe neden olmuştur. Mesela asker kökenli Şabsığ İslâm b. Subeşe Düzce’de bulunan akrabaları yanına yerleşmek için bu meyanda dilekçe vermiştir.Bölgeye yerleşmiş olan Şabsığlar’a da yevmiye ve arazi tahsisi yapılmıştır.
Bestân Kabilesinin Düzce’ye Yerleşimi:
Çerkez muhacirlerinden Bestan kabilesi mensupları da Düzce kasabasında iskân edilmiştir. Bu muhacirler
için 30 hane inşa edilmiştir. 20 hane daha inşa edilmesi için gerekli kireç ve kereste hazır hale getirilmişse de bu haneler hemen inşa edilememitir.Nitekim 20 hanenin diğer 30 hane gibi değil medrese biçiminde yapılması için resmi mercilerden izin alınmış ancak muhâcirlerin bir kısmı buna rıza göstermemiştir.
Bataklı Köyüne Çerkez Muhâcir Yerleşimi:
Bataklı köyüne Çerkezlerin tam olarak ne zaman yerleştirildiği bilinmemektedir. Ancak 1865 yılı-
na ait bir belgede Çerkezlerin bölgeye geçici olarak yerleştirildiği belirtilmektedir.
Muhâcirlerin daimi olarak iskânları için Talustan Bey tarafından yönetime bir dilekçe verilmiştir.
Çerkez Muhacirler için Mescit İnşası:
1871 ‘de Yapılacak 1 mescit için ilkönce bir keşif yapılmıştır. Keşif gereğince mescidin toplam 6500 kuruşa mal olacağı belirlenmiştir. Bu miktarın 1000 kuruşu Çerkez muhacirler tarafından iâne olarak, geri kalanının ise 86 yılı inşaat tertibinden ödenmesi için çalışma yapılmıştır.
Çerkez Muhacirlere Zirai Amaçlı Kredi Verilmesi:
Muhacirlerin bir an önce tarımsal işletmeler kurması ve üretime katkıda bulunması amacıyla
hükümet tarafından hane başına tohum yardımı yapılmıştır. 1856 yılında muhacirlere ne kadar ve ne çeşit tohumluk yardımı yapılacağına ilişkin karar mahalli yöneticilere bırakılmıştır. Tohumluklar her ne kadar yardım olarak veriliyorsa da bunun hazineye büyük bir yük getireceği düşünülerek yardımların
borç tarzında verilmesi uygun görülmüştür.
Düzce kazasına yerleşmiş Çerkez muhacirlere de ziraatlarını ikmal etmek üzere kefalet-i müteselsile ile mal sandığından 30 bin kuruş borç verilmesi için vilayetten Şûrâ-yı Devlet’e mazbata gönderilmiştir. Bu muhacirlerden 20 hanenin (70 kişi) öküz ve tohumlukları olmakla beraber ziraata elverişli arazileri bulunmamaktadır. 30 hanenin (150 kişi) ise hiçbir şeyi bulunmamakta olduğundan 2 haneye 1 çift öküz ve 10 dönüm arazi verilmesi gerektiği ve bu çerçevede muhacirlerin tamamına 30 bin kuruş borç verilmesinin elzem olduğu belirtilmiştir. Ancak talebe verilen cevapta adı geçen muhacirlere 200 dönümden fazla arazi verildiği gerekçe gösterilerek arazi ihtiyacı talebi reddedilmiş, yapılacak para yardımının ise hazinenin zarara uğrama ihtimalini ortadan kaldıracak şekilde kavî sened ve müteselsil kefâlete bağlanması istenmiştir.
Abaza Dahum Muhâcirleri:
Düzce’ye 1000 hanelik Dahum muhâciri iskân edilmiştir. Ancak bu kadar muhacirin iskânları ve ta’yinâtı yeterli düzeyde sağlanamadığı için telef olmakla karşı karşıya kalmışlardır. Konu ile ilgili olarak mağduriyetlerinin giderilmesi konusunda Mustafa Bey ve arkadaşı tarafından şikayette bulunulmuştur.
1907 yılında Düzce’de Abazaların sayısı 6914’tür.Bu haliyle Türk ve Çerkezlerden sonra bölgenin 3. büyük halkı Abazalar olarak gözükmektedir.
Gürcü Muhacirler:
Düzce’nin Develi Köyü’ne Çerkez ve Gürcü orijinli göçmenler yerleştirilmiştir. Bu göçmenlere de diğerlerine olduğu gibi birtakım araziler tahsis edilmiştir. Bölgeye 1909’a kadar aralıklarla göç olduğu anlaşılmaktadır.14 Aralık 1913 tarihli Tanin gazetesinde Düzce’deki Gürcü nüfusu Lazlarla beraber 3225 olarak belirlenmiştir.Gürcülerin bir kısmının Gümüşova taraflarında bulunan Çam Dağı ormanlarına gelişigüzel yerleştikleri tespit edilmiştir.
Düzce’de Gürcülerin yerleştirildiği diğer bir birim ise Şipir ve Dırardere köyleridir. Dırardere köyü aslen Batum muhacirlerinden olup Giresun’a yerleşmiş 28 hanenin Düzce’de bulunan Dırardere adlı bölgeye yerleşmesiyle kurulmuştur.
İç Göçler
Düzce ve civar bölgelere Orta Anadolu ve Karadeniz’den muhtelif zamanlarda izinli ve izinsiz bazı göçmenler gelmiştir. İzinsiz gelenlerden ilk anda tespit edilenler genelde hemen vatan-ı asliyelerine gönderilmeye çalışılmıştır. Muhacirlerin yol masrafları orman vâridâtından veya karşılığı mal
sandığından ödenmek üzere kaza belediye sandığından karşılanmıştır.Muhacir grupların geldikleri yere ulaşıncaya kadar iâşelerinin karşılanması yanında güvenlikleri de sağlanmaya çalışılmıştır.
Kürtler (Şeyh Bezenli Aşireti): Osmanlı Devleti’nde 17. yüzyıldan itibaren Anadolu’da ve Suriye’de aşiretlerin bulundukları bölgelere verdikleri zararı asgari düzeye indirmek ve konar-göçer gruplardan asker ve vergi alma amacıyla, aşiretlerin iskânı sıkça gündeme gelmiştir. 18. ve 19. yüzyıllarda da benzer
sorunlar devam etmiş ve bu çerçevede yeni iskânlar yapılmıştır.Nitekim aşiret mensuplarının, diğer bazı aşiretlerle beraber Ankara, Yozgat, Kırşehir, Nevşehir, Çorum, Konya, Sivas ve Yozgat taraflarını yaylak
ve kışlak olarak kullandıkları görülmektedir . Bu çerçevede Şeyh Bezenli aşiretinin de Osmanlı Devleti tarafından zaman zaman göçe zorlandığı ve aşiret mensuplarının bir kısmının 18. yüzyıl sonlarında Düzce ve Üskübü kazalarına iskâna tabi tutuldukları tahmin edilebilir. Nitekim Haymana kökenli aşiret mensuplarının Düzce ve Üskübü’ye 1790’larda geldiği belgelerden anlaşılmaktadır. 1844 yılında Düzce kazasında 48 hane,56 Üskübü kazasında ise aşiret mensubu belli sayıda hane yaşamaktadır.
14 Aralık 1913 tarihli Tanin gazetesinde bölgedeki Kürt nüfusu 747 olarak belirlenmiş, gazetenin 21 Kasım 1913 tarihli sayısında yaşam alanları olarak Ma’mûre, Paşakonağı, Bahçeköy, Köprübaşı ve Ballıca köylerinin adı verilmiştir . Aşiretin yılda 650 kuruş maktû malı olup, bu gelir ber vechi mâlikâne Sü-
leyman Feyzi adlı kişiye tevdi edilmiştir.
b) Ordulu Muhacirler:
Düzce ve civar kazalara da Karadeniz’in muhtelif bölgelerinden tezkireli ve tezkiresiz olarak muhtelif göçler gerçekleştirilmiştir.
21 Kasım 1913 tarihli Anadolu’da Tanin gazetesinde Orduluların Düzce’ye göç etmelerinde etkili olan nedenler olarak geldikleri yerde yaşadıkları yersizlik, işsizlik, hükümetten kaçaklık gibi sebepler ileri sürülmüştür.
Ordu Kazası’nda arazi yavaş yavaş sayılı ellerde çiftlik, fındıklık haline dönüştüğünden bunlar arazisiz kalmışlardır .
Ordulu göçmenlerin bölgeye gelmesi, mahalli güçleri bir takım tedbirler almaya itmişse de bunlar yeterli olmamıştır. Bununla beraber yapılan tahkikatlarda göçmenlerin Düzce’ye yerleşmelerinde geldikleri bölge hükümetinin müsamahası yanında Düzce kaymakamlığının müsaadesinin de etkili olduğu
anlaşılmıştır. Nihayet Şûrâ-yı Devlet kararıyla Ordulu göçmenlerin en azından mîrî ormanlardan çıkarılarak ormanlara uzak bölgelere yerleştirilmesine karar verilmiştir.Bu çerçevede Sırtpınarı bölgesi civarında bulunan Örekiçi mîrî ormanlarına 2000’e yakın hane (15.000’i aşkın kişi),60 Kavakbıçkısı mîrî ormanlarına ise 1885 yılına kadar 346 hane,61 yerleştirildiği anlaşılmaktadır.
Düzce kazasına muhtelif tarihlerde Ordu kazasından Rum orijinli insanların
da göç ettiği görülmüştür. Düzce’ye Rumların göçü ile ilgili tespit edilen
ilk belge 1901 tarihlidir. Bu vesikaya göre Büyükpınar (Kurdsuyu)
bölgesine 1888-1889 yıllarında62 Ordu kazasından 100 hanelik Rum cemaati
göç etmiş ve Büyükpınar Köyü kurulmuştur. 1894 yılında bölgeye 20 hane Rum ailesi daha göç etmiştir.64 Bölgeye bir diğer Rum göçü 19 hane ile 1896-1897 yıllarında gerçekleşmiştir.65
14 Aralık 1913 tarihli Tanin gazetesine göre Rumlar kazada nicelikçe olduğu
gibi keyfiyet bakımından da dikkate değer bir duruma sahip olmamışlardır.
Öyle ki bölgedeki toplam Rum nüfusu 788 kişi olup, genelde çiftçilik,
kerestecilik ve odunculuk ile uğraşmışlardır.
Göçlerin Düzce’nin Sosyal Hayatına Tesirleri
1844 yılında yapılan sayımda bölgedeki Türk nüfusu dışındaki unsurlar parmakla gösterilecek kadar azken yüzyıl sonlarına doğru bölgeye yapılan iskânlar ile bölgenin sosyo-kültürel durumu önemli oranda değişikliğe uğramıştır. Bununla beraber Bolu Vilayeti Salnamesi’nde bölgede bulunan Çerkez ve Abazalar dışındaki milletlerin Türkleştiği, buna karşılık Çerkez ve Abazaların buna direndiği belirtilse de bölgeye ait kadı sicilleri zamanla Çerkez ve Abazaların da Osmanlılık olgusuna direnemediği ve bu olguyu bir süre sonra içselleştirdiğini göstermektedir. Nitekim Cedidiye Mahallesi ahalisinden Çerkez Hacı İshak Lütfi Bey tarafından bölgede Cedidiye Câmisi ve medresesinin inşa edilmesi, Çerkez Gazizâde İshak Efendi ve Tophane-i Amire Meclis Kalemi kâtibi Çerkez Hacı Yusuf Senânî Efendi b. Musa Efendinin gelirini Düzce’deki mekteb-i ibtidâîyelere tahsis ettikleri birer vakıf kurmaları, Cedidiye mahallesinde
sakin Çerkez ve Nakşibendi Tarikatı halifelerinden olan Şeyh Hacı Hasan Hilmi Efendi b. Ali’nin bölgenin iki tekkesinden birisini kurması,bölgeye atanan eytam müdürlerine varlıklı ve saygın kişilikleri nedeniyle Çerkez Kuyumcu Hacı Ali Efendi ve Kiremid Ocağı’ndan Çerkez Hüseyin Bey’in kefaletinin yeterli görülmesi Çerkez ve Abaza muhacirlerin Düzce’de önemli bir güç unsuru haline gelerek 1920’li yıllarda Düzce, Bolu ve Gerede kazalarında Osmanlı hükümetine bağlı mahalli hükümetlerin egemen olmasını sağlamaları gibi olaylar, Çerkez ve Abazalarla ilgili tezimizi destekleyen muhtelif donelerdendir.
Düzce ve Akçakoca’nın Göç ve İskan Açısından Karşılaştırılması Düzce ve Akçakoca’nın etnik oluşumunu anlamanın yolu her iki bölgeye 19. yüzyıl sonlarında yapılan göçlerden geçmektedir. Göçmenlerle bölgedeki İslam nüfus yoğunluğu önemli oranda artış kaydetmiştir.
Kafkas göçmenleri açısından Düzce bölgesi Akçakoca’ya göre daha yoğun bir yerleşim alanı olmuştur. Akçakoca bölgesine ise daha çok Karadeniz’in muhtelif yörelerinden gelen aileler iskân edilmiştir. Karadenizli göçmenlerin daha çok Akçakoca bölgesini tercih etmeleri Akçakoca’nın bir kıyı kenti olmasıyla, Kafkas kökenli göçmenlerin de çoğunlukla Düzce’ye iskân edilmesi Düzce’nin iklimiyle ilgili gözükmektedir. Nitekim 19. yüzyıl sonlarında göçlerin bölgede meydana getirdiği demografik durum günümüze kadar tevarüs etmiştir.
Kafkas kökenli göçmenlerin genelde Düzce’ye iskân edilmeleri bölgenin ova olması, ekilebilir geniş alanlara sahip olmasıyla ilgilidir. Nitekim Düzce’de tütün, tahıl ve pirinç gibi muhtelif zirai sektörler daha gelişmiş, dolayısıyla Kafkas göçmenleri için Düzce daha cazip bir alan olmuştur. Bölge, nüfus azlığı nedeniyle başlangıçta yeterli üretim düzeyine sahip değilken, özellikle Düzce’ye yapılan yoğun göçlerle Düzce’de üretim olağanüstü düzeyde artış kaydetmiştir. Mesela Düzce’de 1844’te yıllık 13335 kıyye tütün üretilmişken bu miktar 1897’de yılda yarım milyon kıyye civarında,1907’lerde yılda 1 milyon kıyye, 1925 yılındaysa 3 milyon kıyye civarına yükselmiştir. Buna karşılık, Akçakoca’nın bir sahil kasabası olması, bölgede tarımsal işletmelerden ziyade Karadenizli ailelerin en önemli geçim kaynaklarından
olan denizcilik ve kereste sektörünün gelişmesine neden olmuştur. Düzce ve Akçakoca bölgelerine yerleştirilen göçmenler genelde toplu olarak iskân edilmek istenmişlerdir. Bu durum kısmen gerçekleşmiştir. Toplu yerleşimdeki amaç Çerkez ve Abaza kabile reislerinin ayrıcalıklarını ve Kafkasya’daki yaşam tarzlarını Düzce ve Akçakoca bölgelerinde de devam ettirmek istemesinden kaynaklanmış olmalıdır. Bu duruma zaman zaman Osmanlı Devleti ses çıkarmamıştır. Mesela 1854 yılı lere zaman zaman ses çıkarılmamıştır. Ancak olabildiğince kölelerle efendileri ayrı olarak uzak yerlere yerleştirilmeye çalışılmıştır. 1864’te bu konuda bir de talimatname yayınlanmıştır, Göçler hem Düzce hem de Akçakoca’da çarpık bir kentleşmeye neden olmuş-tur. 19. YY sonlarında özellikle İzmir, İstanbul gibi bazı kentler kesif bir şekilde Batı’nın sınai mallarının etkisi altında kalmış ve üretim düzeyleri bundan olumsuz etkilenmiş olmasına rağmen, Düzce ve Akçakoca bölgeleri Batı’nın sınai mallarından çok az etkilenmiştir. Nitekim döneme ait tereke belgelerine batı orijinli malzemeler (gözlük vs.) çok az yansımıştır. Fakat bölgeye yapılan kesafetli göç bölgenin üretim düzeyini olağanüstü düzeyde artırmıştır.
Sonuç
1844 yılında Düzce’de yapılan sayıma göre Düzce’de ahalinin esas unsurunu
büyük oranda Türkler oluşturmaktadır . Daha sonraki dış göçlerle bölgenin nüfusu önemli ölçüde artmış ve esas unsur olan Türklerin niceliği (%36) azalmıştır.
Düzce’ye 19. yüzyılda Kafkasya’dan Çerkez, Abaza kabileleri ve Gürcüler, Balkanlardan Boşnak, Rumeli muhâciri ve Tatar, Karadeniz bölgesinden de Laz ve Ordulu olarak tanımlanan halklar göç etmiştir.
Bölgeye 1864 yılına kadar Çerkez kabilesi olarak 500 hane (4000 kişi) yerleştirilmiştir. Çerkezler’in bölgedeki sayısı 1907 yılına kadar 9813 kişiye ulaşmış ve bölgenin Türklerden sonra ikinci büyük nüfusunu oluşturmuştur.
14 Aralık 1913 tarihli Tanin gazetesine göre bölgedeki Çerkez nüfusu 9413 kişiye düşmüşse de Çerkezlerin Türklerden sonra bölgenin ikinci hâkim nüfusu olma nitelikleri devam etmiştir .
Çerkezlerin az da olsa nüfuslarında bir azalma meydana gelmesi iç göç veya savaşlardaki kayıplarla açıklanabilir. Çerkezlerin nüfus yoğunluğu, kazanın yakın tarihini de önemli ölçüde etkilemiştir.
Günümüz Düzce kazasında ise şehrin sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi hayatında bu güç hissedilebilir şekilde göze çarpmaktadır. Nitekim bölgede yapılan Çerkezler’e ait muhtelif törenlerde (düğün, cenaze, sünnet vs.) Çerkez kültürüne ait kıyafet, yemek örf, adet ve geleneklerin yaşatılması, çoğunlukla kültür içi evlilikler gerçekleştirilmesi ve halkın kendi aralarında zaman zaman Çerkezce konuşmaları bunun en bariz örneklerindendir.
Düzce’ye Abaza Dahum muhâciri olarak 1000 hane yerleştirilmiş bölgedeki Abaza nüfusunun 14 Aralık 1913 tarihli Tanin gazetesinde 6914 olarak verilmesi Abazaların nüfus yoğunluğun artırdığını göstermektedir.
Düzce genel nüfusu 1913 yılına kadar sürekli artış kaydetmesine rağmen,1925 yılına geldiğinde nüfusun 6125 kişi azaldığı görülmüştür. Bunun muhtemel nedeni ülkenin her bölgesinde olduğu gibi Düzce’de de birçok kişinin savaşlarda şehit olmasıdır.
Düzce’ye yerleştirilen muhacirlerden bazılarının iskân yerlerinden veya iskân edildikleri hanelerden memnun olmadıkları görülmüştür. Muhâcirlerin iskân edildikleri yerlerden ayrılmalarına izin verilmemiştir. Bunun en önemli gerekçesi devletin Düzce ovasını şenlendirmek istemesidir. Böylelikle bir
yandan muhacirlerin talepleri yerine getirilirken bir yandan da yeni üretim alanları oluşturularak devlete yeni vergi kalemleri oluşturulmuştur. Muhacirlere, haneler inşa edilerek yeni idari birimler kurulmuştur. Muhacirlerin bir kısmına yapılan hanelerin devlet tarafından farklı bir mimaride (medrese biçiminde) yapılması kararlaştırılmasına rağmen muhacirlerin aynı biçim hanelerde ikamet etmek istemesi dikkate alınarak bütün hanelerin aynı modelde yapılması sağlanmıştır. Muhacirlere haneler yanında zaman zaman aksamalar meydana gelse de ekilecek arazi, her türlü tarımsal alet, tohum ve öküz yardımı da yapılmıştır.
Muhâcirlerin sosyo-kültürel ihtiyaçları için bölgede okul ve mescitler inşa edilmiştir. Bölgede kurulan Cedidiye Câmisi ve medresesi göçmenler tarafından inşa edilmiştir. Yine bölgede bulunan bütün sıbyan mekteplerinin sübvansiyonunu göçmenlerin kurduğu iki vakıf sağlamıştır. Bu veriler bölgenin göçlerle sadece tarımsal açıdan değil sosyal ve kültürel açıdan da canlandırıldığını göstermesi açısından önemlidir.
Göçmenlerin masrafları bölgenin ‘aşar geliri, belediye, Dahiliye nezareti inşaat kalemi veya bölgede yaşayan varlıklı kişilerin desteği ile karşılanmıştır. Düzce’ye yapılan dış göçlerin diğer bölgelere yapılan göçlerden farkı muhacirlerin genelde toplu olarak yerleştirilmesidir. Bu nedenle bölgede birçok yeni idari birim kurulmuş ve göçmenlerin bir kısmı gerek Osmanlı Devleti gerekse yerli halkla bir süre kaynaşamamış ve örf, adet ve gelenekleriyle kendine özgü bir şekilde yaşamıştır. Bununla beraber muhacirlerin uzun vadede bölgede yaşayan yerli halkla kaynaştığı anlaşılmaktadır. Nitekim bölgeye iskân edilen muhacirlere devletin sağladığı imkanlar yanında bölgenin varlıklı aileleri de her türlü yardımı sağlamıştır.
Dış göçlerle doyuma ulaştığı için bölgeye yönelen yeni göç dalgalarına Düzce yerli halkı tepki göstermiş ve mahalli yöneticilere yeni iskânlar yapıldığı takdirde bölgeyi terk edecekleri tehdidinde bulunmuştur. Bununla beraber bölgeye yine de kaçak veya resmi yollarla iç ve dış göç olduğu anla şılmaktadır.
Nitekim bölgenin İç Anadolu ve başkent İstanbul arasında bir geçiş alanında bulunması Karadeniz’in muhtelif yerlerinden bölgeye çoğu kaçak yollarla iç göçlerin gerçekleştirilmesine neden olmuştur.
Osmanlı başkentinin ihtiyaç duyduğu mahrukatın 50 bin çekisinin Düzce kazası ormanlarından karşılanması bölgeye kaçak yollarla gelip ormanlara yerleşen göçmenlerle, devletin çıkarlarını korumaya çalışan mahalli görevliler arasında sürtüşmelere neden olmuştur. Devlet iç göçlere karşı askeri
tedbirlere başvurmuşsa da çözüme ulaşamamış ve en son özellikle Ordulu göçmenlerin (sayıları çok olduğu için) ormanlık alanlardan uzak birimlere iskân edilmesine göz yummuştur. Düzce’ye 1907 yılına kadar Ordu kazasından 2000 hanenin (15000 kişi) iç göç gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.
Ordulu göçmenlerin sayısı 1907 yılında 6405 kişiye tekabül etmektedir.Aradaki bir yıllık dönemde Ordulu göçmen sayısının bu kadar artması bölge nüfusunun niteliği açısından gerçekten önemli bir olgudur. Bununla beraber 14 Aralık 1913 tarihli Tanin gazetesinde Ordulu nüfusu olarak 5805 rakamının verilmesi bölgedeki Ordulu muhacir nüfusun gittikçe azaldığını göstermektedir.
Kaynak:bilig .yesevi Zeynel Özlü
